Επιστήμη και Πτώση

Μια και μιλάμε για Επιστήμη και Θρησκεία παραθέτω μια επιστολη που έστειλα στο περιοδικό Σύναξη ως σχόλιο σε ένα άρθρο που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό, και όπου πιστεύω ότι οριοθετώ αρκετά καλά την σχέση θρησκείας και επιστήμης πάνω σε ένα συγκεκριμένο, και επίμαχο θέμα. Η επιστολή δημοσιεύθηκε στο επόμενο τεύχος (114) της Σύναξης και βέβαια δεν έλαβε κάποια, μέχρι στιγμής, απάντηση.

κ. Διευθυντά,


Στο τεύχος 113 της Σύναξης διάβασα το πολύ ενδιαφέρον άρθρο του κ. Θεόφιλου Αμπατζίδη με τίτλο, Το αίνιγμα του κακού και η σύγχρονη θεολογική του ερμηνευτική. Κατ’ αρχάς θα ήθελα να τον συγχαρώ για το γεγονός ότι τολμά να τοποθετηθεί γραπτώς για ένα θέμα το οποίο, όπως σημειώνει, μοιάζει με αναμμένο κάρβουνο. Θα μπορούσα να σχολιάσω πολλά σημεία του άρθρου, όμως επιλέγω να ασχοληθώ μόνο με ένα που ίσως είναι και το κεντρικότερο για τις σκέψεις που παρουσιάζει. Και συγκεκριμένα στο ερώτημα αν η επιστήμη καθιστά υποχρεωτική την αντιμετώπιση της Πτώσης ως μη ιστορικό γεγονός.

Η απάντηση του κ. Αμπατζίδη είναι αρνητική και αυτή του την τοποθέτηση προσπαθεί να την τεκμηριώσει με ορισμένα επιχειρήματα κάτι που δίνει την δυνατότητα για την ανάπτυξη ενός σχετικού διαλόγου στον οποίο θέλω να ανταποκριθώ ώστε το υπό εξέταση θέμα να φωτισθεί όσο το δυνατόν καλύτερα. Πιστεύω ότι το θέμα είναι αρκούντως σοβαρό ώστε να πρέπει να το αντιμετωπίζει κανείς με την ανάλογη σοβαρότητα και συνέπεια κάτι το οποίο διακρίνει κανείς σε όλο το άρθρο. Για τον σκοπό αυτό θα εξετάσω την διδασκαλία για την Πτώση λίγο πιο αναλυτικά ώστε να γίνει κατανοητό ποιο ακριβώς είναι το πρόβλημα και έτσι ο αναγνώστης του περιοδικού να αξιολογήσει ανάλογα τα επιχειρήματα του κ. Αμπατζίδη.

Αρχικά πρέπει να επισημάνω ότι η επιστήμη, ως επιστήμη, δεν θέτει κανένα θέμα στην θεολογία γιατί η επιστήμη δεν ασχολείται με θεολογικά θέματα. Από όσο ξέρω, και είμαι σε θέση να ξέρω, καμιά επιστημονική έρευνα δεν έγινε με στόχο να αποδειχθεί ή να διαψευσθεί η εκκλησιαστική διδασκαλία για την Πτώση, και δεν είναι λογικό να αναμένει κανείς ότι στο μέλλον θα συμβεί κάτι τέτοιο. Το πρόβλημα δεν τίθεται σε επίπεδο επιστήμης και θεολογίας. Πλην όμως υπάρχει πράγματι πρόβλημα και ο λόγος είναι ο εξής: Η εκκλησιαστική διδασκαλία για την Πτώση αποτελείται από δύο τμήματα. Από μία μεταφυσική διδασκαλία-θεωρία και από μία θεολογική διδασκαλία.

Η μεταφυσική διδασκαλία αναφέρεται στον τρόπο ύπαρξης του φυσικού κόσμου από την στιγμή της Δημιουργίας μέχρι την Πτώση και από την Πτώση μέχρι σήμερα, ενώ αντιστοίχως η θεολογική αναφέρεται στο σωτηριώδες έργο του Χριστού. Η εκκλησιαστική διδασκαλία για την προ της Πτώσεως κατάσταση του φυσικού κόσμου είναι μια τυπικά μεταφυσική διδασκαλία γιατί αναφέρεται στον τρόπο που είναι την εποχή εκείνη ο φυσικός κόσμος και τα χαρακτηριστικά με τα οποία τον προικίζει, (συνοπτικά απουσία θανάτου) δεν είναι αποτέλεσμα παρατήρησης αλλά προκύπτει έμμεσα δια λογικών συλλογισμών. Δεν υπάρχει κανείς μάρτυρας εκείνης της εποχής. Οι πατέρες μιλούν για την εποχή εκείνη αξιοποιώντας χωρία από την Παλαιά Διαθήκη και από τις αντιλήψεις περί της θεότητας, τις οποίες θεωρούσαν ως απολύτως δεδομένες.

Στις μέρες μας υπάρχει και η θεωρία του βιώματος του εκκλησιαστικού σώματος, κάτι που επικαλείται και ο κ. Αμπατζίδης, πλην όμως το βίωμα δεν έχει μία και μοναδική ερμηνεία και κάθε αποδεκτή ερμηνεία έχει μεταφυσικό χαρακτήρα και κατ’ ουδένα τρόπο συνιστά αποδεικτικό της ορθότητας της όποιας μεταφυσικής μας επιλογής. Ανάλογα θα πρέπει να σημειώσω ότι και κάθε επιστημονική θεωρία που αναφέρεται στην αρχή του σύμπαντος (και όχι μόνο) έχει και αυτή μεταφυσικό χαρακτήρα, όπως γνωρίζει καλά όποιος έχει ασχοληθεί με την φιλοσοφία της επιστήμης. (π.χ. βλ. στο, Εισαγωγή στην Φιλοσοφία της Επιστήμης, Clark Glymour, Ο Ρεαλισμός και η Φύση των Θεωριών, σελ. 139 κ.ε., Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2005) Επομένως δεν συνιστά μειονέκτημα της εκκλησιαστικής διδασκαλίας το γεγονός ότι έχει μεταφυσικό χαρακτήρα. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Τα προβλήματα ανακύπτουν εκ του γεγονότος ότι μεταφυσική δεν σημαίνει αυθαιρεσία. Μια μεταφυσική διδασκαλία ή αντίστοιχα θεωρία κρίνεται εκ της λογικής της πληρότητας και αυτοσυνέπειας και από την συμβατότητά της με τα παρατηρησιακά δεδομένα, τα οποία στην πραγματικότητα ενισχύουν ή εξασθενούν την αυτοσυνέπειά της.

Το πρόβλημα λοιπόν της εκκλησιαστικής διδασκαλίας για την Πτώση έγκειται στο γεγονός ότι πλήθος παρατηρησιακών, δηλαδή εμπειρικών, δεδομένων που δεν επιδέχονται αμφισβήτησης, όπως αναγνωρίζει και ο κ. Αμπατζίδης, συγκρούονται βίαια με την εκκλησιαστική μεταφυσική διδασκαλία για τον φυσικό κόσμο πριν από την εμφάνιση του ανθρώπου. Η Πτώση, δηλαδή το σημείο αλλαγής δεν συνιστά το κέντρο της μεταφυσικής διδασκαλίας αλλά είναι λογική συνέπειά της. Χωρίς την Πτώση η μεταφυσική αυτή διδασκαλία της Εκκλησίας δεν θα ήταν συμβατή με τον κόσμο που βλέπουμε. Το θέμα λοιπόν δεν είναι γιατί στα παρατηρησιακά δεδομένα τα οποία αναφέρονται στο παρελθόν δεν “βλέπουμε” την Πτώση, δηλαδή την αλλαγή κατάστασης, αλλά το ότι τα δεδομένα αυτά είναι ασύμβατα με τα φυσικά χαρακτηριστικά της προπτωτικής κατάστασης του φυσικού κόσμου, έτσι όπως τα οραματίζεται η εκκλησιαστική διδασκαλία.

Ο αναγνώστης θα διευκολυνθεί στην κατανόηση του θέματος αν διακρίνει το μεταφυσικό από το υπερφυσικό, έννοιες που δυστυχώς συνήθως χρησιμοποιούνται αδιάκριτα. Μεταφυσική μπορεί να είναι μια άποψη ή μια θεωρία, όχι ένα γεγονός. Μεταφυσική είναι μια διήγηση, μια ερμηνεία για ένα γεγονός το οποίο μπορεί να είναι είτε φυσικό είτε υπερφυσικό. Ένα φυσικό γεγονός μπορεί να ερμηνεύεται είτε φυσικά είτε μεταφυσικά, (στον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο πάντα υπεισέρχεται η μεταφυσική) ενώ ένα υπερφυσικό γεγονός ερμηνεύεται πάντα μεταφυσικά. Η μεταφυσική είναι φιλοσοφία και επεκτείνεται πάντα πέρα από τα τυπικά επιστημονικά όρια. Υπερφυσικό είναι πάντα ένα γεγονός το οποίο δεν είναι ερμηνεύσιμο με βάση τις υπάρχουσες γνώσεις. Φυσικά τίποτα δεν αποκλείει την πιθανότητα κάτι που σήμερα χαρακτηρίζεται ως υπερφυσικό στο μέλλον να ανήκει στην κατηγορία των φυσικών γεγονότων.

Η Πτώση λοιπόν είναι ένα υπερφυσικό γεγονός, η περιγραφή όμως της προπτωτικής κατάστασης είναι μια μεταφυσική θεωρία. Η Ανάσταση του Χριστού είναι επίσης ένα υπερφυσικό γεγονός και ερμηνεύεται και αυτή πάντα μεταφυσικά. Και εύλογα και η Πτώση και η Ανάσταση και τα όποια άλλα υπερφυσικά γεγονότα στα οποία πιστεύουν οι χριστιανοί ή οι άλλες θρησκείες δεν μπορούν αν είναι αντικείμενο επιστημονικής εξέτασης. Μπορούν όμως να είναι αντικείμενα φιλοσοφικής (δηλαδή μεταφυσικής) και θεολογικής έρευνας, όπως και είναι. Η έρευνα αυτή άπτεται κυρίως του νοήματος των υπερφυσικών γεγονότων. Η θεολογία λοιπόν της Πτώσης ή της Ανάστασης αυτονοήτως είναι εκτός των ενδιαφερόντων της επιστημονικής έρευνας, αν και μπορεί να εμπίπτουν στα προσωπικά ενδιαφέροντα κάποιων επιστημόνων.

Με τα παραπάνω γίνεται φανερό η άποψη ότι η επιστημονική λογική μας υποχρεώνει απριόρι να απορρίψουμε την Πτώση ή την Ανάσταση ή άλλα ανάλογα πιστεύω είναι λάθος και άσχετη με το θέμα μας, που είναι η αυτοσυνέπεια και η συμβατότητα με τα παρατηρησιακά δεδομένα, της μεταφυσικής διδασκαλίας της εκκλησίας αναφορικά με τον τρόπο που υπήρχε ο κόσμος πριν από την Πτώση. Φυσικά αν δεν υπάρχει προπτωτική κατάσταση δεν υπάρχει και Πτώση, πλην όμως το πρόβλημα δεν είναι ότι δεν βλέπουμε το αποτύπωμα της Πτώσης αλλά ότι δεν βλέπουμε το αποτύπωμα της προπτωτικής κατάστασης. Και κατά μείζονα λόγο δεν ισχύει το αντίστροφο. Μπορεί κανείς να δουλεύει με την επιστημονική μέθοδο και να πιστεύει στην Ανάσταση του Χριστού ή όποιο άλλο υπερφυσικό γεγονός. Δεν μπορεί όμως να δέχεται μια μεταφυσική θεωρία η οποία να οδηγεί σε παραλογισμούς.

Αντίστοιχα το αναστημένο σώμα του Χριστού συνιστά ένα υπερφυσικό γεγονός και είναι αναμενόμενο να ερμηνεύεται μόνο μεταφυσικά και ενδεχομένως να μην ανιχνεύεται από τα επιστημονικά όργανα. Η αλήθεια είναι ότι αυτό είναι αμφίβολο, αν πράγματι το σώμα αυτό είναι υλικό. Εδώ όμως έχουμε παιχνίδι με τις λέξεις. Ένα σώμα που περνά μέσα από τοίχους δεν μπορεί να είναι υλικό, με τον συνήθη τρόπο που εννοούμε την λέξη υλικός. Πιθανόν να αποτελείται από ύλη άλλου τύπου, αλλά τίποτα δεν αποκλείει να ανιχνεύεται με κάποια εξελιγμένα επιστημονικά όργανα. Όλη αυτή η συζήτηση για τις λεπτομέρειες ενός υπερφυσικού γεγονότος για το οποίο έχουμε μόνο ασαφείς πληροφορίες έχει καθαρά εικοτολογικό χαρακτήρα και δεν μπορεί να συνιστά κριτήριο για τον έλεγχο μιας μεταφυσικής πρότασης η οποία αναφέρεται στο ιστορικό παρελθόν του σύμπαντος, το αποτύπωμα του οποίου είναι έγκυρα παρατηρησιακά δεδομένα.

Πιο πολύ ενδιαφέρον έχει η συζήτηση για την εσχατολογική κατάσταση. Και εδώ έχουμε μια μεταφυσική πρόταση για το πώς θα είναι το σύμπαν κάποια στιγμή στο μέλλον. Η (χριστιανική) μεταφυσική αυτή πρόταση αναγνωρίζει ένα σαφές σημείο καμπής, όπου το παλαιό αντικαθίσταται από το νέο. Ο παλαιός κόσμος χάνεται και υπάρχει μόνο ο νέος. Είναι εύλογο να υποθέσει κανείς ότι η τεχνολογία του παλαιού κόσμου δεν θα μπορεί να ανιχνεύσει τα χαρακτηριστικά ή την παρουσία του νέου. Βέβαια μια και πιθανολογούμε ελεύθερα, τίποτα δεν αποκλείει οι κάτοικοι του νέου κόσμου να έχουν επιστήμη και τεχνολογία νέου τύπου που να ανιχνεύει τον εαυτό τους.

Μπορεί άραγε το εύλογο της παραπάνω πρότασης να καταστήσει εύλογη μια ανάλογη πρόταση που να αναφέρεται στο παρελθόν; Υπάρχει ένα θέμα το οποίο πιθανόν ο κ. Αμπατζίδης δεν το έχει προσέξει. Στα έσχατα υπάρχει μια και μόνο κατάσταση των όντων. Δεν νομίζω ότι κάποιος θεολόγος μπορεί να ισχυρισθεί ότι στα έσχατα θα υπάρχουν και τα έσχατα και τα τωρινά. Δεν μπορεί όμως να ισχύει το ίδιο και για την αρχέγονη κατάσταση, έτσι όπως την οραματίζεται ο κ. Αμπατζίδης. Μπορεί πράγματι να διατυπώσει κανείς μια μεταφυσική πρόταση για τον φυσικό κόσμο κατά την οποία ο αρχέγονος κόσμος βρίσκεται σε μια τέτοια φυσική κατάσταση έτσι ώστε να μην αφήνει αποτύπωμα στην δική μας επιστημονική έρευνα, να μην αφήνει παρατηρησιακά, για εμάς, δεδομένα. Το ερώτημα είναι τι γίνεται με τα υπαρκτά αποτυπώματα, τα παρατηρησιακά δεδομένα ενός άλλου κόσμου, του δικού μας, τα οποία μας κατακλύζουν και τελικά μας αναγκάζουν να κάνουμε όλη αυτήν την συζήτηση.

Τα αποτυπώματα του δικού μας κόσμου είναι απτά και δεν μπορούν να αγνοηθούν και επομένως θα πρέπει να υποθέσουμε ότι στην αρχέγονη κατάσταση υπήρχαν ταυτόχρονα δύο κόσμοι, μιλώντας απλουστευτικά, ένας όπου το λιοντάρι έτρωγε το πρόβατο και ένας όπου όλοι ήταν χορτοφάγοι. Θα πρέπει λοιπόν ο κ. Αμπατζίδης να μας προτείνει μια πλήρη και αυτοσυνεπή μεταφυσική πρόταση όπου θα συνυπάρχουν αρμονικά οι δύο κόσμοι χωρίς να καταφύγει στην αυθαίρετη επιστημονική και θρησκευτική φαντασία. Θα πρέπει να πει κάτι πολύ πολύ περισσότερο από το, η Πτώση “δεν πραγματώνεται σε μία στιγμή αλλά στοιχεί προς τον χρόνο της κοσμικής Δημιουργίας.” Γιατί αν μπορούμε να φανταζόμαστε ελεύθερα κόσμους που δεν ανιχνεύονται και στους οποίους δίνουμε ότι ιδιότητες μας εξυπηρετούν, μπορούμε να φαντασθούμε ότι και τώρα υπάρχει ένας άλλος κόσμος στο οποίο όλα όσα ισχυρίζεται η χριστιανική διδασκαλία αληθεύουν και ένας άλλος κόσμος στον οποίο ζούμε όλοι εμείς. Μια τέτοια πρόταση σίγουρα είναι πολύ πιο οικονομική, δηλαδή ικανοποιεί το περίφημο κριτήριο του Όκκαμ…

Ελπίζω να γίνεται κατανοητό ότι αφενός μεν συνολικά η γραμμή σκέψης του κ. Αμπατζίδη είναι προβληματική γιατί αναφέρεται σε επιστήμη και θεολογία ενώ το θέμα που συζητά είναι θέμα πληρότητας και συνέπειας μιας συγκεκριμένης μεταφυσικής πρότασης και αφετέρου η λύση που προτείνει δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα τυχόν λύνει. Πλην όμως η μεταφυσική είναι μεταφυσική και ελέγχεται με την αυτοσυνέπειά της, αλλά η αυτοσυνέπεια είναι κάτι το σχετικό. Μπορεί κανείς να χαλαρώσει τα κριτήριά του όσο θέλει έτσι ώστε να μπορεί να πιστεύει στην δική του μεταφυσική.

Αυτό είναι μια πραγματικότητα και για τον λόγο αυτό γίνονται αποδεκτά από διάφορες ομάδες ανθρώπων και τα πιο απίθανα πιστεύω. Δεν προτίθεμαι να λύσω το πρόβλημα για λογαριασμό των θεολόγων, αλλά πιστεύω ότι είναι καιρός και οι χριστιανοί θεολόγοι να δουν τα πιστεύω τους τέτοια που είναι. Μια ακόμα διήγηση που ανέπτυξε η ανθρωπότητα στην προσπάθειά της να απαντήσει τα υπαρξιακά ερωτήματα των ανθρώπων. Μια διήγηση ανάμεσα σε πολλές άλλες. Μια διήγηση που στο παρελθόν ίσως πλεονεκτούσε έναντι κάποιων άλλων, σήμερα όμως μειονεκτεί εμφανώς.

Μπορεί αυτό να είναι ταπεινωτικό, αλλά υποτίθεται ότι ο χριστιανικός δρόμος είναι η οδός της ταπεινώσεως. Μπορώ όμως να ισχυρισθώ ότι αυτός ο δρόμος είναι δρόμος που μπορεί να έχει ζωή.

Ευχαριστώ για την φιλοξενία,

Αρσένιος Μέσκος

"Επιστήμη και Θρησκεία: Ορίζοντας τις έννοιες"

Είναι άραγε δυνατόν να κάνουμε κάτι στην Ελλάδα που να μην είναι …ελληνικό; Η απάντηση είναι απλή: Αυτό είναι απελπιστικά δύσκολο αλλά όχι αδύνατο. Προσωπικά διεκδικώ, με όποιο τρόπο μπορώ, αυτές τις ελάχιστες πιθανότητες. Και βέβαια δεν είμαι ο μόνος, ούτε μόνος. Αλλά είμαστε λίγοι, σε όλα τα πεδία.

Ο ελληνικός τρόπος είναι: τα ξέρω όλα, και όταν δεν μου βγαίνουν τα πράγματα καταφεύγω στο ψέμα και την φαντασία, αρκεί να μη μου αμφισβητηθούν οι βεβαιότητες. Αν δεν καταλαβαίνετε τι λέω, δείτε τους πολιτικούς…

Με πνεύμα λοιπόν αναζήτησης και απορίας και ανοικτοί στην έρευνα, ξεκινήσαμε πριν δύο χρόνια την Εταιρεία Μελέτης των σχέσεων της Επιστήμης με την Θρησκεία, ΕΜΕΣΕΘ http://www.emeseth.gr/portal/ . Το ελληνικό θαύμα κατάφερε να περάσουν 14 μήνες για να εγκριθεί το καταστατικό της, αν και είναι ένας απλός μη κερδοσκοπικός σύλλογος και όχι βέβαια κάποια εμπορική εταιρεία. Οι επιστημονικοί σύλλογοι είθισται να ονομάζονται εταιρείες.

Οι θρησκευόμενοι δεν ενδιαφέρονται για τέτοιες ανοικτές προσπάθειες και είναι κατανοητό, όμως η διαπλοκή της επιστήμης με την θρησκεία ενδιαφέρει κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο και σε αυτούς απευθυνόμαστε. Ήδη έχουμε προγραμματίσει μια νέα εκδήλωση το άλλο Σάββατο, 9-10-2010 στις 11.30 πμ. στο βιβλιοπωλείο Αρμός, Μαυροκορδάτου 11, με θέμα "Επιστήμη και Θρησκεία: Ορίζοντας τις έννοιες".

Θα γίνουν δύο εισηγήσεις:

Α. Από τον καθ. Στ. Βιρβιδάκη, του τμ. Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Παν. Αθηνών.

Περίληψη: Η φιλοσοφική θεώρηση της θρησκείας οφείλει να ξεκινά από την αναγνώριση της περιπλοκότητας και της αδυναμίας ικανοποιητικής σύλληψης των διαστάσεων της ίδιας της έννοιας.  Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τη χαρακτηριστική φαινομενολογία της ηθικής εμπειρίας, η οποία γίνεται αντικείμενο διεπιστημονικών προσπαθειών ανάλυσης και εξήγησης, για ένα σύνολο λατρευτικών και τελετουργικών πρακτικών με αναφορά στο βίωμα  του «ιερού» και για την οργανωμένη θεσμική τους έκφραση, ή και για ιδιαίτερες αφηγήσεις, συστήματα συμβόλων, εννοιολογικά σχήματα που προτείνουν την συνολική κατανόηση και νοηματοδότηση της ανθρώπινης ύπαρξης και υπερβαίνουν τις απλές, επιστημονικές εξηγήσεις των φυσικών της γνωρισμάτων.  Το ερώτημα που θα μας απασχολήσει είναι σε ποιο βαθμό η θρησκευτική αντιμετώπιση της υλικής πραγματικότητας και της ανθρώπινης ζωής είναι συμβατή με την ακραιφνή επιστημονική τους προσέγγιση.

Β. Από την αναπ. καθ. Βάσω Κιντή του τμ. Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Παν. Αθηνών.

Περίληψη: Το ερώτημα «Τι είναι επιστήμη;» το οποίο δεν μπορεί να απαντηθεί με έναν μοναδικό τρόπο. Η επιστήμη είναι μια πρακτική με ιστορία και δεν περιγράφεται με ένα τύπο στον οποίο διατυπώνονται συνθήκες αναγκαίες και ικανές. Υπήρχε, και υπάρχει, πολυμορφία τόσο σε ό,τι αφορά την επιστημονική πρακτική όσο και σε ό,τι αφορά την επιστημονική γνώση.  Η ιδεολογία του επιστημονισμού έχει κατασκευάσει ένα πρότυπο επιστήμης το οποίο χρησιμοποιείται ως αφηρημένο μέτρο σύγκρισης, συνήθως για να απαξιωθεί ό,τι δεν ανταποκρίνεται σε αυτό. Η αμφισβήτηση του κατασκευασμένου αυτού προτύπου, δεν πρέπει, ωστόσο, να οδηγεί στην άρνηση κάθε κριτηρίου εγκυρότητας

Στην ΕΜΕΣΕΘ όλοι έχουμε τις προσωπικές μας απόψεις τις οποίες όμως θέτουμε προς συζήτηση, έρευνα και επαλήθευση. Η εκδήλωση αυτή δεν στοχεύει να προβάλει μια άποψη, να παρουσιάσει μια θέση αλλά να ανοίξει την συζήτηση.

Θα παρακαλούσα, δεν θα προέτρεπα απλώς, αλλά θα παρακαλούσα, κάθε αναγνώστη αυτών των γραμμών που θέλει να είναι ανοικτός, που θέλει να έχει απορίες και δεν θέλει να τις επιλύει με ψευδείς τρόπους, να παρευρεθεί στην εκδήλωση αυτή. Δεν υπάρχουν πολλοί τέτοιοι ούτε γίνονται και πολλές ανάλογες, ως προς τον τρόπο, εκδηλώσεις και αξίζει να την υποστηρίξουμε. Και θα ωφεληθούμε αλλά και θα βοηθήσουμε την διανόηση της χώρας μας να πάψει να κρύβεται πίσω από κεκτημένα και στερεότυπα, να ανοιχτούμε στην απορία, την αναζήτηση και την αληθινότητα.

Αναζητώντας τον μεσσία

Σε μια κοινωνία που καταρρέει, σε ένα κόσμο που χάνεται κάτω από τα πόδια μας υπάρχει μια ποικιλία στάσεων με την οποία οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την κατάσταση. Σε γενικές γραμμές πάντως υπάρχει μια αναδίπλωση, μια επιστροφή στο εσωτερικό του ανθρώπου, μια διάθεση φυγής από την καταρρέουσα ατμόσφαιρα και αναζήτηση πνοής σε ένα επίπεδο που δεν επηρεάζεται από αυτήν, μια  επιστροφή στον ψυχικό κόσμο. Δεν είναι όμως όλες αυτές οι αναδιπλώσεις του ίδιου επιπέδου, δεν έχουν τα ίδια αποτελέσματα.

Μπορώ να διακρίνω δύο διαφορετικές αναδιπλώσεις με πολύ διαφορετικά αποτελέσματα. Η μία είναι αναδίπλωση στον κόσμο του φανταστικού, είναι μια απόσυρση από την μάχη της ζωής, ένας αγώνας για διατήρηση των κεκτημένων, όχι στον κόσμο της πραγματικότητας αλλά σε ένα άλλο κόσμο εν πολλοίς φανταστικό. Η άλλη αναδίπλωση είναι μια επιστροφή στον εαυτό για περισυλλογή και παρατήρηση και καλύτερη κατανόηση των πραγμάτων και αναζήτηση έμπνευσης για επιστροφή και νικηφόρα αντιμετώπιση των προβλημάτων.

Στην ελληνική ιστορία μπορεί κανείς να βρει και τις δύο περιπτώσεις διάλυσης της κοινωνίας και αναδίπλωσης στον εαυτό με χαρακτηριστικά διαφορετικά αποτελέσματα. Χρονικά η πρώτη είναι η ύστερη ρωμαϊκή περίοδος με όλα τα χαρακτηριστικά διάλυσης που μας περιγράφουν οι ιστορικοί. Σε αυτήν την μακρά και δύσκολη περίοδο υπήρξε μια αναδίπλωση που όμως οδήγησε σε εκτίναξη. Μιλώ για την εμφάνιση του χριστιανισμού που υπήρξε μια απάντηση στα προβλήματα της εποχής της παρακμής της εποχής εκείνης και ο οποίος αν και ήταν μια κίνηση προς το εσωτερικό του ανθρώπου όμως δεν έμεινε εκεί και οδήγησε σε μια ανανέωση του πολιτισμού και της κοινωνίας.

Πολλούς αιώνες αργότερα, στην φάση της εκ νέου παρακμής της ελληνικής κοινωνίας, υπήρξε μια εκ νέου επιστροφή προς τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, μια επιστροφή που όμως οδήγησε στην τελική καταστροφή της ελληνικής κοινωνίας. Και όχι μόνο αυτό, την καταδίκασε στην παρακμή και την υποδούλωση για τουλάχιστον 500 χρόνια. Μιλώ για το κίνημα του ησυχασμού που υπήρξε το πιστοποιητικό θανάτου της βυζαντινής κοινωνίας. Μια αυτιστική στροφή στον εαυτό από την οποία πιθανόν να μην έχει συνέλθει ακόμα ο τόπος μας.

Ποια είναι η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στις δύο στροφές στον εαυτό; Η πρώτη εξέφραζε την αναζήτηση του νέου, της εξόδου από την κρίση μέσα από την ανανέωση που υποσχόταν η χριστιανική εκκλησία. Ένα μήνυμα που κινητοποίησε τους ανθρώπους, τους ενέπνευσε, τους οδήγησε στην δράση για μια κατάκτηση της εξουσίας και την αναγέννηση του κράτους. Η δεύτερη αναδίπλωση είχε ένα μόνο στόχο, την διατήρηση της εξουσίας μέσα στην ίδια την καταρρέουσα κοινωνία. Ήταν ο αγώνας της θρησκευτικής της ελίτ να διατηρήσει την εξουσία της απέναντι στο ρεύμα εκκοσμίκευσης που δειλά δειλά ξεκινούσε στην Δύση. Ποιος έχει την εξουσία; Ο άγιος ή ο σοφός (επιστήμων); 500 χρόνια τουρκοκρατίας τα οφείλουμε εν πολλοίς στον Παλαμά και τους συν αυτώ…

Πολύ φοβάμαι ότι αυτό που βλέπω γύρω μου είναι έντονα …παλαμικό! Ομάδες, κλίκες, και πρόσωπα που κλείνονται στον εαυτό τους μόνο και μόνο για να μπορέσουν να διατηρήσουν τα κεκτημένα. Φυσικά όλα περιτυλιγμένα σε ωραίες και υψηλές θεωρίες αγώνα για …την σωτηρία του τόπου.

Ναι χρειαζόμαστε μια επιστροφή στον εαυτό, αλλά για να ανανεωθούμε, να εμπνευστούμε και να δράσουμε όχι για να διατηρήσουμε κεκτημένα αλλά για να πάμε μπροστά, να δημιουργήσουμε νέες δομές, νέες καταστάσεις. Στον σημερινό κόσμο, δεν μπορεί να έχει πέραση η αναζήτηση ενός νέου μεσσία, πρέπει όλοι εμείς να γίνουμε μικροί μεσσίες στον χώρο μας, να κάνουμε την μικρή μας επανάσταση, να αναγεννήσουμε την πατρίδα μας…

Η Επανάσταση του Αληθεύειν

Μου φαίνεται απίστευτο ότι από πέρσι τέτοιες μέρες που ξεκινούσε η χρονιά πέρασε μόνο ένας χρόνος! Και όμως η περσινή χρονιά άρχισε με τον καλύτερο τρόπο. Δεν είχαμε ελλείψεις σε καθηγητές, από την πρώτη βδομάδα είχαμε κανονικό πρόγραμμα και το σχολείο λειτουργούσε κανονικά. Δεν είχε ξανασυμβεί, λέγαν οι παλιοί… Και εγώ χαιρόμουν τα μαθήματα που έκανα. Το όνειρο κράτησε μέχρι τέλη Νοεμβρίου. Αρχές Δεκεμβρίου τα πάντα άρχισαν να διαλύονται.

Το σχολείο κλείνει άνευ λόγου λόγω …γρίπης, κι’ ας μην είχαμε κρούσματα, μετά αποσύρεται λόγω ασθένειας, χωρίς βέβαια εμείς να το ξέρουμε, ο διευθυντής και αμέσως προέκυψε …η τρόϊκα και χωρίς να το καταλάβω από την διάλυση της σχολικής πραγματικότητας περάσαμε στην διάλυση της κοινωνικής πραγματικότητας.

Πραγματικά αν τέτοιες μέρες πέρσι μου περιέγραφε κάποιος πως θα είναι τα πράγματα φέτος θα τον περνούσα ζουρλομανδύα. Πλην όμως τώρα τείνω και εγώ να συμβιβαστώ με την σκληρή πραγματικότητα. Παρατηρώ γύρω μου ότι όλοι λίγο πολύ το ίδιο κάνουμε. Μουδιασμένα και αμήχανα παρατηρούμε αυτό που γίνεται γύρω μας χωρίς ψυχή, χωρίς ζωή παραδομένοι στο άγνωστο. Σιγά σιγά συνειδητοποιούμε το κακό που γίνεται, φυσικά σιγά σιγά μόνο αν δεν μας πλήττει άμεσα, και όλοι καταλαβαίνουμε ότι και εμείς φταίμε, όλοι θέλουμε να κρεμάσουμε τους πολιτικούς στην πλατεία Συντάγματος, αν και από συνήθεια κάποιοι εξακολουθούν να δηλώνουν υπέρ του ενός ή του άλλου κόμματος. Αλλά δεν υπάρχει πνοή, δεν υπάρχει αντίδραση.

Και όλοι ανασηκώνουν το κεφάλι να οσμιστούν τον ορίζοντα για να αντιληφθούν τι άλλο κακό μας περιμένει. Κανείς βέβαια δεν πιστεύει ότι υπάρχει ελπίδα γιατί όλοι ζουν την διάλυση του μικρόκοσμού τους. Μόνο οι πολιτικοί, αυτοί που ποτέ δεν έζησαν την ζωή, φαντασιώνονται λύσεις και εξακολουθούν να υπόσχονται. Και οι δημοσιογράφοι, που δεν μπορεί παρά να είναι βαλτοί, να περιγράφουν τα πράγματα όπως …θέλουν. Στον πραγματικό όμως κόσμο, παντού γύρω μου αισθάνομαι μια παγωμάρα, κάτι περισσότερο από αμηχανία και φόβο, φόβο για το τι μέλει γενέσθαι.

Αν ζούσαμε σε άλλες εποχές θα είχαν συμβεί δύο πράγματα: Είτε θα γινόταν πραξικόπημα και δικτατορία, ή θα γινόταν πόλεμος. Το παγκόσμιο σύστημα απαγορεύει κάτι τέτοιο. Στην πραγματικότητα όλοι συμβάλαμε, με τον τρόπο μας και όχι εξίσου, σε αυτό το αδιέξοδο και όλοι πρέπει να συμβάλουμε, και πάλι αναλογικά, στην υπέρβασή του. Πως όμως είναι δυνατόν να συντονισθεί μια μεγάλη κοινωνία με εσωτερικές συγκρούσεις, όπως η ελληνική; Και βέβαια είναι δυνατόν, έχει συμβεί πολλές φορές και στην Ελλάδα και αλλού. Μόνο οι ιδέες έχουν την δυνατότητα να πετύχουν κάτι τέτοιο, μόνο μια ιδέα μπορεί και πάλι να μας ενώσει και να μας βγάλει από το αδιέξοδο. Ενδεχομένως όχι μια ιδέα μόνο αλλά ένα σύνολο ιδεών.

Εγώ θα ήθελα να προτείνω μία: Την ιδέα του αληθεύειν. Όχι βέβαια με τρόπο φιλοσοφικό ή ιδεολογικό, αλλά απλό και πρακτικό. Να κάνει ο καθένας μας αυτό που υποτίθεται ότι (πρέπει) να κάνει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Χωρίς δικαιολογίες, χωρίς εκπτώσεις και παραχωρήσεις βολέματος. Είμαστε μια πλούσια χώρα που όλοι την ληστεύουμε με τον τρόπο μας. Οι μεγάλοι ληστές είναι λίγοι και τρώνε πολλά, αυτούς είναι σχετικά εύκολο να τους σταματήσουμε, αν οι επιφορτισμένοι με το έργο αυτό κάνουν πράγματι την δουλειά τους. Το μεγάλο κακό το κάνουν οι πολλοί που τρώνε λίγα και έτσι δικαιολογούν τον εαυτό τους. Αν εμείς οι πολλοί εμπνευστούμε και αληθεύσουμε, τότε θα εξοστρακίσουμε όσους έχουν μεγάλο στόμα, γιατί αυτοί βασίζονται στην δική μας συνενοχή, στο γεγονός ότι μας αφήνουν να βάλουμε και εμείς το χέρι στο μέλι. Αν το αρνηθούμε, θα μείνουν εκτεθειμένοι και απόβλητοι.

Είναι άραγε ικανό το ένστικτο της επιβίωσης να μας κάνει να αληθεύουμε; Ή να μας εμπνεύσει κάποια άλλη Μεγάλη Ιδέα;

Σε δυο τρία χρόνια θα ξέρουμε.

Ηνιοχείν

Όπως σημειώνει φίλος αναγνώστης δεν είναι όλοι οι Έλληνες ψεύτες ή απατεώνες. Είμαι βέβαιος ότι οι ψεύτες και οι απατεώνες είναι μειοψηφία που όμως την ευνοεί η γενικότερη κουλτούρα της αποφυγής του ελέγχου της σχέσης έργων και λόγων, της πάσης φύσεως αξιολόγησης. Οι πολλοί πάσχουμε για ότι συμβαίνει και κυριολεκτικά βράζουμε στο ζουμί μας. Δύο τέτοιοι φίλοι και εγώ είπαμε ότι κάτι πρέπει να κάνουμε και όπως θα περίμενε κανείς, ο καθένας δραστηριοποιείται στον χώρο που μπορεί, είπαμε να βγάλουμε ένα περιοδικό. Το περιοδικό βαπτίσθηκε Ηνιοχείν και το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε ήδη αλλά όχι στα μεγάλα βιβλιοπωλεία λόγω κάποιου νομικού προβλήματος. Σύντομα θα έρθει το δεύτερο τεύχος και αυτό θα κυκλοφορήσει κανονικά. Το πρώτο σε λίγο θα είναι διαθέσιμο ηλεκτρονικά στην διεύθυνση http://heniohein.wordpress.com/

Στην συνέχεια παραθέτω ένα κείμενο που γράφτηκε εν είδη editorial και δείχνει τους στόχους τις κατευθύνσεις και τον προσανατολισμό του περιοδικού.

«Στην Ελλάδα, από τις αρχές της δεκαετίας του 70 και μετά είμαστε μάρτυρες μιας αλληλουχίας οικονομικών κρίσεων και αντιστοίχων εξαγγελιών από τις διάφορες κυβερνήσεις προγραμμάτων λιτότητας και διαρθρωτικών αλλαγών, υποσχέσεων για εκσυγχρονισμό του κράτους και εξορθολογισμού της κοινωνικής μας ζωής. Τα εναλλασσόμενα προγράμματα σταθερότητας και οι διαρκείς "επανιδρύσεις" του κράτους είναι αδιάψευστοι μάρτυρες της αποτυχίας των προσπαθειών μας για την συγκρότηση μιας κοινωνίας η οποία να μας ικανοποιεί τόσο σε οικονομικό-πρακτικό, όσο και ψυχολογικό-κοινωνικό επίπεδο.

Γιατί συμβαίνει αυτό, τι είναι αυτό που ακυρώνει τις καλές προθέσεις και σπαταλά τις θυσίες που καλούμαστε κατά καιρούς να καταβάλουμε; Οι περισσότεροι αναλυτές μένουν στην περιγραφή των αποτυχημένων προσπαθειών ή των διαφόρων λαθών του παρελθόντος, ελάχιστοι όμως αναζητούν τις βαθύτερες αιτίες, το γιατί της αποτυχίας. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν μπορεί να είναι απλή, μονοδιάστατη ή μονοσήμαντη. Το ερώτημα αυτό αν και απασχολεί όσους από τους συμπολίτες μας δεν συνηθίζουν να ζουν παθητικά τα γεγονότα, προφανώς δεν έχει απαντηθεί επαρκώς, η ζωή μας δείχνει ότι μένει ανοικτό.

Το περιοδικό Ηνιοχείν θέλει να συμβάλει σε αυτόν τον προβληματισμό δημιουργώντας ένα χώρο στον οποίο να διατυπώνονται νέες ιδέες και προτάσεις. Ιδέες και προτάσεις που δεν έχουν αποκλειστικά τεχνικό-τεχνοκρατικό χαρακτήρα. Θεωρούμε ότι η οικονομικοτεχνική διάσταση κρίσεων συζητείται επαρκώς τόσο σε εθνικό όσο και διεθνές επίπεδο. Πιστεύουμε επίσης ότι αν στον τόπο μας δεν ευδοκίμησαν λύσεις οι οποίες σε άλλες κοινωνίες ήταν επαρκείς, αυτό οφείλεται στις πολιτιστικές μας ιδιαιτερότητες.

Η μελέτη και ανάδειξη της πολιτιστικής διάστασης της τρέχουσας κρίσης φαίνεται να είναι ένα κλειδί για την κατανόηση της επαναλαμβανόμενης αποτυχίας μας να αξιοποιήσουμε σαν κοινωνία τις πολλές ευκαιρίες που μας δόθηκαν. Νοοτροπίες συνήθειες και παραδόσεις που κληρονομήσαμε από το παρελθόν μας και αναπαραγάγουμε στο παρόν υπονομεύουν διαρκώς την προσαρμογή μας στο σύγχρονο γίγνεσθαι. Μέσα από αυτήν την οπτική καθίσταται αναγκαίος ο επαναπροσδιορισμός της σχέσης μας με το ιστορικό-πολιτικό -θρησκευτικό παρελθόν μας. Κατά συνέπεια είναι αναγκαία η ανάδειξη της σχέσης της πολιτικής με τον πολιτισμό και την κουλτούρα, η επισήμανση του γεγονότος ότι η πολιτική δεν μπορεί να μην είναι συνάρτηση της κουλτούρας, με άλλα λόγια πολιτικές που αγνοούν την πολιτιστική παράδοση είναι εξ αρχής αποτυχημένες.

Ηνιοχείν είναι η πράξη του ηνίοχου, του οδηγού δηλαδή του άρματος της ψυχής του ανθρώπου στον πλατωνικό “Φαίδρο”. Είναι επομένως μια πράξη πλοήγησης μέσα σε ένα ιδιαίτερα ανοικτό και πολύπλοκο περιβάλλον. Κατ' επέκταση, “Ηνιοχείν” είναι η αναζήτηση της πορείας της ελληνικής κοινωνίας στο εξαιρετικά πολύπλοκο και αβέβαιο περιβάλλον του σύγχρονου κόσμου και το περιοδικό Ηνιοχείν καταγράφει στοχασμούς, αναζητήσεις και προβληματισμούς αναφορικά με αυτήν την πορεία.

Είναι λοιπόν ευνόητο ότι η θεματολογία του περιοδικού είναι ευρύτατη, πλην όμως δεν αρκείται στην επανάληψη όσων έχουν ήδη ειπωθεί, αλλά φιλοδοξεί να προκαλέσει την διατύπωση νέων ιδεών και προτάσεων. Στοχεύει στην αξιοποίηση αλλά και περεταίρω ανάπτυξη του υπάρχοντος, μέχρι στιγμής, σχετικού προβληματισμού της ελληνικής κοινωνίας. Θέματα λοιπόν ταυτότητας, γεωπολιτικής, φιλοσοφίας, ιστορίας, θεολογίας, τέχνης και ανθρωπιστικών και θετικών επιστημών και οι μεταξύ τους συσχετισμοί αποτελούν αντικείμενα διερεύνησης των συγγραφέων του περιοδικού.»

Και τώρα τι;

Οι αρχαίοι φιλόσοφοι έχουν αποφανθεί: Ότι αρχίζει, τελειώνει! Και όλοι μας ξέρουμε ότι είναι όμορφο αργεί να αρχίσει και γρήγορα τελειώνει! Και εγώ έχω εκπαιδεύσει τον εαυτό μου να γνωρίζει εκ του ασφαλούς ότι όσο και να αργήσει θα έρθει, και όσο να το επιμηκύνω, …θα τελειώσει!

Λοιπόν το καλοκαίρι ήρθε κι ας άργησε και έφυγε σαν μια γρήγορη παρένθεση, πολύ όμορφη αλλά και με έντονα αντιστικτικό χαρακτήρα σε σχέση με την πραγματικότητα στην οποία καλούμαστε να ζήσουμε τα επόμενα χρόνια. Προσωπικά πέρασα το καλύτερο καλοκαίρι μου το οποίο όμως σκιάστηκε από την έντονη βίωση αυτού που έχω ήδη περιγράψει αρκετές φορές. Βαδίζουμε απτόητοι προς μια καταστροφή και όλοι όσοι προσπαθούν να την αποτρέψουν αφήνουν ανέγγιχτες τις αιτίες οι οποίες μας οδηγούν σε αυτήν.

Κοιτώ γύρω μου και βλέπω μια χώρα πλούσια που όμως χρεοκοπεί. Όλοι ψυχανεμιζόμαστε για το τι θα ακολουθήσει τις επόμενες εβδομάδες και μήνες. Οι επαγγελματίες της επανάστασης θα προσπαθήσουν να …χαρούν και να μας κινητοποιήσουν, αλλά δεν είμαι βέβαιος ότι θα τα καταφέρουν γιατί όλοι καταλαβαίνουμε ότι δεν πάει άλλο. Μόνο που έχω βάσιμες αμφιβολίες για το αν καταλαβαίνουμε τι είναι αυτό που δεν πάει άλλο.

Οι διακοπές μου άφησαν μια πολύ πικρή γεύση. Η Ελλάδα είναι ένας πολύ όμορφος τόπος, ποτέ δεν το ένιωσα αυτό τόσο καθαρά όσο αυτό το καλοκαίρι. Πλην όμως ποτέ δεν ένιωσα τόσο καθαρά όσο αυτό το καλοκαίρι ότι αυτός ο τόπος κατοικείται από ανθρώπους εθισμένους αθεράπευτα με το ψέμα… Το ψέμα μας κυριαρχεί σε όλα τα επίπεδα, σε όλες τις εκφάνσεις μας, και είμαστε εθισμένοι έτσι που το αποδεχόμαστε ως κάτι το αναπόφευκτο. Βέβαια όλοι έχουμε μια πρόχειρη δικαιολογία για τα ψέματά μας…

Ο καθένας ας οπλισθεί με πολύ ειλικρίνεια και ας ψάξει καλά τον εαυτό του και θα εκπλαγεί με το πόσο πολύ ζει μέσα στο ψέμα. Δεν είναι μόνο ο ψευδής λόγος, αυτόν ίσως οι περισσότεροι τον αποφεύγουμε, είναι οι ψευδείς παραδοχές, οι ψευδείς υποσχέσεις, οι ψευδείς εικόνες που έχουμε για τον εαυτό μας και τους άλλους, οι ψευδείς δηλώσεις μας για το τι κάνουμε και ποιοι είμαστε, οι ψευδείς δικαιολογίες με τις οποίες δικαιολογούμε τα ψέματά μας…

Και μέσα σε όλα τα …κρυφά ψέματα υπάρχουν άφθονα φανερά που λέμε στην δουλειά μας, στην υπηρεσία μας, στην εφορία, στο κράτος, στην κοινωνία και εν τέλει στον εαυτό μας.

Και τα ψέματα τελειώνουν. Στην περίοδο που ξεκινάει σε λίγες μέρες πρέπει να ζήσουμε με την αλήθεια. Αλλιώς δεν πρόκειται να γλυτώσουμε την περιδίνηση που οδηγεί στην οικονομική καταστροφή. Για δεύτερη φορά μέσα σε λίγα χρόνια ψεύτικη ή πλασματική οικονομική ανάπτυξη δεν είναι δυνατόν να έχουμε… Ή θα αληθεύσουμε ή θα χρεοκοπήσουμε.

Πως είναι δυνατόν να γίνει μια τέτοια επανάσταση όταν το ψέμα είναι εγγεγραμμένο στο πολιτιστικό μας DNA εδώ και αιώνες; Δεν είναι δουλειά οικονομολόγων, το ελληνικό πρόβλημα δεν μπορούν να λύσουν οι οικονομολόγοι, είναι δουλειά διανοουμένων. Πρέπει όσοι μπορούν να αναζητήσουν τις αιτίες που μας καθιστούν πρωταθλητές σε κάθε είδους απάτες, που καθιστούν όλους εμάς, μηδενός εξαιρουμένου, δεκτικούς της απάτης. Αρκεί βέβαια να χώνουμε και εμείς το δάκτυλό μας στο μέλι…

Τις πάμπολλες φορές που νέοι άνθρωποι μου πούλησαν το ψέμα, φύκια για μεταξωτές κορδέλες, δεν μπόρεσα να μην σκεφτώ: Σίγουρα πέρασαν και γαλουχήθηκαν από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα…

Πώς να μην έχω τρομερό άγχος τώρα που ξεκινά η νέα χρονιά… Τα ίδια θα κάνω, ότι και πέρσι; Θα μιλάω για ένα Θεό της αγάπης, πιθανόν το μέγιστο των ψεμάτων, και θα μοιράζω εικοσάρια; Ο Θεός να βάλει το χέρι του….

Καλό Καλοκαίρι

Φέτος το καλοκαίρι αποφάσισα να κάνω …διακοπές. Δεν βοηθά η οικονομική συγκυρία, αλλά δεν αλλάζω απόφαση. Ανάμεσα στα άλλα θα κάνω διακοπές και από το μπλογκ. Θα επανέλθω τον Σεπτέμβριο.


Τις τελευταίες μέρες όμως κατάλαβα ότι πρέπει να σταματήσω να γράφω και να μιλώ, ακόμα και αν δεν κάνω διακοπές.

Βλέπω τον κόσμο γύρω μου να διαλύεται. Ότι ξέραμε έπαψε να υπάρχει. Η Ελλάδα που ήξερα δεν είναι πια εδώ. Έπεσαν άπειρες μάσκες. Όλοι αποδεικνύονται λίγοι…

Η πείρα με έχει διδάξει ότι σε τέτοιες περιπτώσεις η σιωπή είναι χρυσός.

Όλα διαλύονται, αλλά εμείς θα είμαστε και αύριο εδώ! Τι μας περιμένει; Τι πρέπει να κά-νουμε; Τι μπορούμε να κάνουμε; Κι’ αν δεν το κάνουμε;

Ένα πράγμα μόνο ξέρω. Το έργο αυτό παίζεται συχνά πυκνά στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού.

Και η ζωή συνεχίζεται…

Καλό καλοκαίρι και ραντεβού τον Σεπτέμβριο!