"Επιστήμη και Θρησκεία: Ορίζοντας τις έννοιες"

Είναι άραγε δυνατόν να κάνουμε κάτι στην Ελλάδα που να μην είναι …ελληνικό; Η απάντηση είναι απλή: Αυτό είναι απελπιστικά δύσκολο αλλά όχι αδύνατο. Προσωπικά διεκδικώ, με όποιο τρόπο μπορώ, αυτές τις ελάχιστες πιθανότητες. Και βέβαια δεν είμαι ο μόνος, ούτε μόνος. Αλλά είμαστε λίγοι, σε όλα τα πεδία.

Ο ελληνικός τρόπος είναι: τα ξέρω όλα, και όταν δεν μου βγαίνουν τα πράγματα καταφεύγω στο ψέμα και την φαντασία, αρκεί να μη μου αμφισβητηθούν οι βεβαιότητες. Αν δεν καταλαβαίνετε τι λέω, δείτε τους πολιτικούς…

Με πνεύμα λοιπόν αναζήτησης και απορίας και ανοικτοί στην έρευνα, ξεκινήσαμε πριν δύο χρόνια την Εταιρεία Μελέτης των σχέσεων της Επιστήμης με την Θρησκεία, ΕΜΕΣΕΘ http://www.emeseth.gr/portal/ . Το ελληνικό θαύμα κατάφερε να περάσουν 14 μήνες για να εγκριθεί το καταστατικό της, αν και είναι ένας απλός μη κερδοσκοπικός σύλλογος και όχι βέβαια κάποια εμπορική εταιρεία. Οι επιστημονικοί σύλλογοι είθισται να ονομάζονται εταιρείες.

Οι θρησκευόμενοι δεν ενδιαφέρονται για τέτοιες ανοικτές προσπάθειες και είναι κατανοητό, όμως η διαπλοκή της επιστήμης με την θρησκεία ενδιαφέρει κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο και σε αυτούς απευθυνόμαστε. Ήδη έχουμε προγραμματίσει μια νέα εκδήλωση το άλλο Σάββατο, 9-10-2010 στις 11.30 πμ. στο βιβλιοπωλείο Αρμός, Μαυροκορδάτου 11, με θέμα "Επιστήμη και Θρησκεία: Ορίζοντας τις έννοιες".

Θα γίνουν δύο εισηγήσεις:

Α. Από τον καθ. Στ. Βιρβιδάκη, του τμ. Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Παν. Αθηνών.

Περίληψη: Η φιλοσοφική θεώρηση της θρησκείας οφείλει να ξεκινά από την αναγνώριση της περιπλοκότητας και της αδυναμίας ικανοποιητικής σύλληψης των διαστάσεων της ίδιας της έννοιας.  Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τη χαρακτηριστική φαινομενολογία της ηθικής εμπειρίας, η οποία γίνεται αντικείμενο διεπιστημονικών προσπαθειών ανάλυσης και εξήγησης, για ένα σύνολο λατρευτικών και τελετουργικών πρακτικών με αναφορά στο βίωμα  του «ιερού» και για την οργανωμένη θεσμική τους έκφραση, ή και για ιδιαίτερες αφηγήσεις, συστήματα συμβόλων, εννοιολογικά σχήματα που προτείνουν την συνολική κατανόηση και νοηματοδότηση της ανθρώπινης ύπαρξης και υπερβαίνουν τις απλές, επιστημονικές εξηγήσεις των φυσικών της γνωρισμάτων.  Το ερώτημα που θα μας απασχολήσει είναι σε ποιο βαθμό η θρησκευτική αντιμετώπιση της υλικής πραγματικότητας και της ανθρώπινης ζωής είναι συμβατή με την ακραιφνή επιστημονική τους προσέγγιση.

Β. Από την αναπ. καθ. Βάσω Κιντή του τμ. Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Παν. Αθηνών.

Περίληψη: Το ερώτημα «Τι είναι επιστήμη;» το οποίο δεν μπορεί να απαντηθεί με έναν μοναδικό τρόπο. Η επιστήμη είναι μια πρακτική με ιστορία και δεν περιγράφεται με ένα τύπο στον οποίο διατυπώνονται συνθήκες αναγκαίες και ικανές. Υπήρχε, και υπάρχει, πολυμορφία τόσο σε ό,τι αφορά την επιστημονική πρακτική όσο και σε ό,τι αφορά την επιστημονική γνώση.  Η ιδεολογία του επιστημονισμού έχει κατασκευάσει ένα πρότυπο επιστήμης το οποίο χρησιμοποιείται ως αφηρημένο μέτρο σύγκρισης, συνήθως για να απαξιωθεί ό,τι δεν ανταποκρίνεται σε αυτό. Η αμφισβήτηση του κατασκευασμένου αυτού προτύπου, δεν πρέπει, ωστόσο, να οδηγεί στην άρνηση κάθε κριτηρίου εγκυρότητας

Στην ΕΜΕΣΕΘ όλοι έχουμε τις προσωπικές μας απόψεις τις οποίες όμως θέτουμε προς συζήτηση, έρευνα και επαλήθευση. Η εκδήλωση αυτή δεν στοχεύει να προβάλει μια άποψη, να παρουσιάσει μια θέση αλλά να ανοίξει την συζήτηση.

Θα παρακαλούσα, δεν θα προέτρεπα απλώς, αλλά θα παρακαλούσα, κάθε αναγνώστη αυτών των γραμμών που θέλει να είναι ανοικτός, που θέλει να έχει απορίες και δεν θέλει να τις επιλύει με ψευδείς τρόπους, να παρευρεθεί στην εκδήλωση αυτή. Δεν υπάρχουν πολλοί τέτοιοι ούτε γίνονται και πολλές ανάλογες, ως προς τον τρόπο, εκδηλώσεις και αξίζει να την υποστηρίξουμε. Και θα ωφεληθούμε αλλά και θα βοηθήσουμε την διανόηση της χώρας μας να πάψει να κρύβεται πίσω από κεκτημένα και στερεότυπα, να ανοιχτούμε στην απορία, την αναζήτηση και την αληθινότητα.

Αναζητώντας τον μεσσία

Σε μια κοινωνία που καταρρέει, σε ένα κόσμο που χάνεται κάτω από τα πόδια μας υπάρχει μια ποικιλία στάσεων με την οποία οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την κατάσταση. Σε γενικές γραμμές πάντως υπάρχει μια αναδίπλωση, μια επιστροφή στο εσωτερικό του ανθρώπου, μια διάθεση φυγής από την καταρρέουσα ατμόσφαιρα και αναζήτηση πνοής σε ένα επίπεδο που δεν επηρεάζεται από αυτήν, μια  επιστροφή στον ψυχικό κόσμο. Δεν είναι όμως όλες αυτές οι αναδιπλώσεις του ίδιου επιπέδου, δεν έχουν τα ίδια αποτελέσματα.

Μπορώ να διακρίνω δύο διαφορετικές αναδιπλώσεις με πολύ διαφορετικά αποτελέσματα. Η μία είναι αναδίπλωση στον κόσμο του φανταστικού, είναι μια απόσυρση από την μάχη της ζωής, ένας αγώνας για διατήρηση των κεκτημένων, όχι στον κόσμο της πραγματικότητας αλλά σε ένα άλλο κόσμο εν πολλοίς φανταστικό. Η άλλη αναδίπλωση είναι μια επιστροφή στον εαυτό για περισυλλογή και παρατήρηση και καλύτερη κατανόηση των πραγμάτων και αναζήτηση έμπνευσης για επιστροφή και νικηφόρα αντιμετώπιση των προβλημάτων.

Στην ελληνική ιστορία μπορεί κανείς να βρει και τις δύο περιπτώσεις διάλυσης της κοινωνίας και αναδίπλωσης στον εαυτό με χαρακτηριστικά διαφορετικά αποτελέσματα. Χρονικά η πρώτη είναι η ύστερη ρωμαϊκή περίοδος με όλα τα χαρακτηριστικά διάλυσης που μας περιγράφουν οι ιστορικοί. Σε αυτήν την μακρά και δύσκολη περίοδο υπήρξε μια αναδίπλωση που όμως οδήγησε σε εκτίναξη. Μιλώ για την εμφάνιση του χριστιανισμού που υπήρξε μια απάντηση στα προβλήματα της εποχής της παρακμής της εποχής εκείνης και ο οποίος αν και ήταν μια κίνηση προς το εσωτερικό του ανθρώπου όμως δεν έμεινε εκεί και οδήγησε σε μια ανανέωση του πολιτισμού και της κοινωνίας.

Πολλούς αιώνες αργότερα, στην φάση της εκ νέου παρακμής της ελληνικής κοινωνίας, υπήρξε μια εκ νέου επιστροφή προς τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, μια επιστροφή που όμως οδήγησε στην τελική καταστροφή της ελληνικής κοινωνίας. Και όχι μόνο αυτό, την καταδίκασε στην παρακμή και την υποδούλωση για τουλάχιστον 500 χρόνια. Μιλώ για το κίνημα του ησυχασμού που υπήρξε το πιστοποιητικό θανάτου της βυζαντινής κοινωνίας. Μια αυτιστική στροφή στον εαυτό από την οποία πιθανόν να μην έχει συνέλθει ακόμα ο τόπος μας.

Ποια είναι η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στις δύο στροφές στον εαυτό; Η πρώτη εξέφραζε την αναζήτηση του νέου, της εξόδου από την κρίση μέσα από την ανανέωση που υποσχόταν η χριστιανική εκκλησία. Ένα μήνυμα που κινητοποίησε τους ανθρώπους, τους ενέπνευσε, τους οδήγησε στην δράση για μια κατάκτηση της εξουσίας και την αναγέννηση του κράτους. Η δεύτερη αναδίπλωση είχε ένα μόνο στόχο, την διατήρηση της εξουσίας μέσα στην ίδια την καταρρέουσα κοινωνία. Ήταν ο αγώνας της θρησκευτικής της ελίτ να διατηρήσει την εξουσία της απέναντι στο ρεύμα εκκοσμίκευσης που δειλά δειλά ξεκινούσε στην Δύση. Ποιος έχει την εξουσία; Ο άγιος ή ο σοφός (επιστήμων); 500 χρόνια τουρκοκρατίας τα οφείλουμε εν πολλοίς στον Παλαμά και τους συν αυτώ…

Πολύ φοβάμαι ότι αυτό που βλέπω γύρω μου είναι έντονα …παλαμικό! Ομάδες, κλίκες, και πρόσωπα που κλείνονται στον εαυτό τους μόνο και μόνο για να μπορέσουν να διατηρήσουν τα κεκτημένα. Φυσικά όλα περιτυλιγμένα σε ωραίες και υψηλές θεωρίες αγώνα για …την σωτηρία του τόπου.

Ναι χρειαζόμαστε μια επιστροφή στον εαυτό, αλλά για να ανανεωθούμε, να εμπνευστούμε και να δράσουμε όχι για να διατηρήσουμε κεκτημένα αλλά για να πάμε μπροστά, να δημιουργήσουμε νέες δομές, νέες καταστάσεις. Στον σημερινό κόσμο, δεν μπορεί να έχει πέραση η αναζήτηση ενός νέου μεσσία, πρέπει όλοι εμείς να γίνουμε μικροί μεσσίες στον χώρο μας, να κάνουμε την μικρή μας επανάσταση, να αναγεννήσουμε την πατρίδα μας…

Η Επανάσταση του Αληθεύειν

Μου φαίνεται απίστευτο ότι από πέρσι τέτοιες μέρες που ξεκινούσε η χρονιά πέρασε μόνο ένας χρόνος! Και όμως η περσινή χρονιά άρχισε με τον καλύτερο τρόπο. Δεν είχαμε ελλείψεις σε καθηγητές, από την πρώτη βδομάδα είχαμε κανονικό πρόγραμμα και το σχολείο λειτουργούσε κανονικά. Δεν είχε ξανασυμβεί, λέγαν οι παλιοί… Και εγώ χαιρόμουν τα μαθήματα που έκανα. Το όνειρο κράτησε μέχρι τέλη Νοεμβρίου. Αρχές Δεκεμβρίου τα πάντα άρχισαν να διαλύονται.

Το σχολείο κλείνει άνευ λόγου λόγω …γρίπης, κι’ ας μην είχαμε κρούσματα, μετά αποσύρεται λόγω ασθένειας, χωρίς βέβαια εμείς να το ξέρουμε, ο διευθυντής και αμέσως προέκυψε …η τρόϊκα και χωρίς να το καταλάβω από την διάλυση της σχολικής πραγματικότητας περάσαμε στην διάλυση της κοινωνικής πραγματικότητας.

Πραγματικά αν τέτοιες μέρες πέρσι μου περιέγραφε κάποιος πως θα είναι τα πράγματα φέτος θα τον περνούσα ζουρλομανδύα. Πλην όμως τώρα τείνω και εγώ να συμβιβαστώ με την σκληρή πραγματικότητα. Παρατηρώ γύρω μου ότι όλοι λίγο πολύ το ίδιο κάνουμε. Μουδιασμένα και αμήχανα παρατηρούμε αυτό που γίνεται γύρω μας χωρίς ψυχή, χωρίς ζωή παραδομένοι στο άγνωστο. Σιγά σιγά συνειδητοποιούμε το κακό που γίνεται, φυσικά σιγά σιγά μόνο αν δεν μας πλήττει άμεσα, και όλοι καταλαβαίνουμε ότι και εμείς φταίμε, όλοι θέλουμε να κρεμάσουμε τους πολιτικούς στην πλατεία Συντάγματος, αν και από συνήθεια κάποιοι εξακολουθούν να δηλώνουν υπέρ του ενός ή του άλλου κόμματος. Αλλά δεν υπάρχει πνοή, δεν υπάρχει αντίδραση.

Και όλοι ανασηκώνουν το κεφάλι να οσμιστούν τον ορίζοντα για να αντιληφθούν τι άλλο κακό μας περιμένει. Κανείς βέβαια δεν πιστεύει ότι υπάρχει ελπίδα γιατί όλοι ζουν την διάλυση του μικρόκοσμού τους. Μόνο οι πολιτικοί, αυτοί που ποτέ δεν έζησαν την ζωή, φαντασιώνονται λύσεις και εξακολουθούν να υπόσχονται. Και οι δημοσιογράφοι, που δεν μπορεί παρά να είναι βαλτοί, να περιγράφουν τα πράγματα όπως …θέλουν. Στον πραγματικό όμως κόσμο, παντού γύρω μου αισθάνομαι μια παγωμάρα, κάτι περισσότερο από αμηχανία και φόβο, φόβο για το τι μέλει γενέσθαι.

Αν ζούσαμε σε άλλες εποχές θα είχαν συμβεί δύο πράγματα: Είτε θα γινόταν πραξικόπημα και δικτατορία, ή θα γινόταν πόλεμος. Το παγκόσμιο σύστημα απαγορεύει κάτι τέτοιο. Στην πραγματικότητα όλοι συμβάλαμε, με τον τρόπο μας και όχι εξίσου, σε αυτό το αδιέξοδο και όλοι πρέπει να συμβάλουμε, και πάλι αναλογικά, στην υπέρβασή του. Πως όμως είναι δυνατόν να συντονισθεί μια μεγάλη κοινωνία με εσωτερικές συγκρούσεις, όπως η ελληνική; Και βέβαια είναι δυνατόν, έχει συμβεί πολλές φορές και στην Ελλάδα και αλλού. Μόνο οι ιδέες έχουν την δυνατότητα να πετύχουν κάτι τέτοιο, μόνο μια ιδέα μπορεί και πάλι να μας ενώσει και να μας βγάλει από το αδιέξοδο. Ενδεχομένως όχι μια ιδέα μόνο αλλά ένα σύνολο ιδεών.

Εγώ θα ήθελα να προτείνω μία: Την ιδέα του αληθεύειν. Όχι βέβαια με τρόπο φιλοσοφικό ή ιδεολογικό, αλλά απλό και πρακτικό. Να κάνει ο καθένας μας αυτό που υποτίθεται ότι (πρέπει) να κάνει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Χωρίς δικαιολογίες, χωρίς εκπτώσεις και παραχωρήσεις βολέματος. Είμαστε μια πλούσια χώρα που όλοι την ληστεύουμε με τον τρόπο μας. Οι μεγάλοι ληστές είναι λίγοι και τρώνε πολλά, αυτούς είναι σχετικά εύκολο να τους σταματήσουμε, αν οι επιφορτισμένοι με το έργο αυτό κάνουν πράγματι την δουλειά τους. Το μεγάλο κακό το κάνουν οι πολλοί που τρώνε λίγα και έτσι δικαιολογούν τον εαυτό τους. Αν εμείς οι πολλοί εμπνευστούμε και αληθεύσουμε, τότε θα εξοστρακίσουμε όσους έχουν μεγάλο στόμα, γιατί αυτοί βασίζονται στην δική μας συνενοχή, στο γεγονός ότι μας αφήνουν να βάλουμε και εμείς το χέρι στο μέλι. Αν το αρνηθούμε, θα μείνουν εκτεθειμένοι και απόβλητοι.

Είναι άραγε ικανό το ένστικτο της επιβίωσης να μας κάνει να αληθεύουμε; Ή να μας εμπνεύσει κάποια άλλη Μεγάλη Ιδέα;

Σε δυο τρία χρόνια θα ξέρουμε.

Ηνιοχείν

Όπως σημειώνει φίλος αναγνώστης δεν είναι όλοι οι Έλληνες ψεύτες ή απατεώνες. Είμαι βέβαιος ότι οι ψεύτες και οι απατεώνες είναι μειοψηφία που όμως την ευνοεί η γενικότερη κουλτούρα της αποφυγής του ελέγχου της σχέσης έργων και λόγων, της πάσης φύσεως αξιολόγησης. Οι πολλοί πάσχουμε για ότι συμβαίνει και κυριολεκτικά βράζουμε στο ζουμί μας. Δύο τέτοιοι φίλοι και εγώ είπαμε ότι κάτι πρέπει να κάνουμε και όπως θα περίμενε κανείς, ο καθένας δραστηριοποιείται στον χώρο που μπορεί, είπαμε να βγάλουμε ένα περιοδικό. Το περιοδικό βαπτίσθηκε Ηνιοχείν και το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε ήδη αλλά όχι στα μεγάλα βιβλιοπωλεία λόγω κάποιου νομικού προβλήματος. Σύντομα θα έρθει το δεύτερο τεύχος και αυτό θα κυκλοφορήσει κανονικά. Το πρώτο σε λίγο θα είναι διαθέσιμο ηλεκτρονικά στην διεύθυνση http://heniohein.wordpress.com/

Στην συνέχεια παραθέτω ένα κείμενο που γράφτηκε εν είδη editorial και δείχνει τους στόχους τις κατευθύνσεις και τον προσανατολισμό του περιοδικού.

«Στην Ελλάδα, από τις αρχές της δεκαετίας του 70 και μετά είμαστε μάρτυρες μιας αλληλουχίας οικονομικών κρίσεων και αντιστοίχων εξαγγελιών από τις διάφορες κυβερνήσεις προγραμμάτων λιτότητας και διαρθρωτικών αλλαγών, υποσχέσεων για εκσυγχρονισμό του κράτους και εξορθολογισμού της κοινωνικής μας ζωής. Τα εναλλασσόμενα προγράμματα σταθερότητας και οι διαρκείς "επανιδρύσεις" του κράτους είναι αδιάψευστοι μάρτυρες της αποτυχίας των προσπαθειών μας για την συγκρότηση μιας κοινωνίας η οποία να μας ικανοποιεί τόσο σε οικονομικό-πρακτικό, όσο και ψυχολογικό-κοινωνικό επίπεδο.

Γιατί συμβαίνει αυτό, τι είναι αυτό που ακυρώνει τις καλές προθέσεις και σπαταλά τις θυσίες που καλούμαστε κατά καιρούς να καταβάλουμε; Οι περισσότεροι αναλυτές μένουν στην περιγραφή των αποτυχημένων προσπαθειών ή των διαφόρων λαθών του παρελθόντος, ελάχιστοι όμως αναζητούν τις βαθύτερες αιτίες, το γιατί της αποτυχίας. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν μπορεί να είναι απλή, μονοδιάστατη ή μονοσήμαντη. Το ερώτημα αυτό αν και απασχολεί όσους από τους συμπολίτες μας δεν συνηθίζουν να ζουν παθητικά τα γεγονότα, προφανώς δεν έχει απαντηθεί επαρκώς, η ζωή μας δείχνει ότι μένει ανοικτό.

Το περιοδικό Ηνιοχείν θέλει να συμβάλει σε αυτόν τον προβληματισμό δημιουργώντας ένα χώρο στον οποίο να διατυπώνονται νέες ιδέες και προτάσεις. Ιδέες και προτάσεις που δεν έχουν αποκλειστικά τεχνικό-τεχνοκρατικό χαρακτήρα. Θεωρούμε ότι η οικονομικοτεχνική διάσταση κρίσεων συζητείται επαρκώς τόσο σε εθνικό όσο και διεθνές επίπεδο. Πιστεύουμε επίσης ότι αν στον τόπο μας δεν ευδοκίμησαν λύσεις οι οποίες σε άλλες κοινωνίες ήταν επαρκείς, αυτό οφείλεται στις πολιτιστικές μας ιδιαιτερότητες.

Η μελέτη και ανάδειξη της πολιτιστικής διάστασης της τρέχουσας κρίσης φαίνεται να είναι ένα κλειδί για την κατανόηση της επαναλαμβανόμενης αποτυχίας μας να αξιοποιήσουμε σαν κοινωνία τις πολλές ευκαιρίες που μας δόθηκαν. Νοοτροπίες συνήθειες και παραδόσεις που κληρονομήσαμε από το παρελθόν μας και αναπαραγάγουμε στο παρόν υπονομεύουν διαρκώς την προσαρμογή μας στο σύγχρονο γίγνεσθαι. Μέσα από αυτήν την οπτική καθίσταται αναγκαίος ο επαναπροσδιορισμός της σχέσης μας με το ιστορικό-πολιτικό -θρησκευτικό παρελθόν μας. Κατά συνέπεια είναι αναγκαία η ανάδειξη της σχέσης της πολιτικής με τον πολιτισμό και την κουλτούρα, η επισήμανση του γεγονότος ότι η πολιτική δεν μπορεί να μην είναι συνάρτηση της κουλτούρας, με άλλα λόγια πολιτικές που αγνοούν την πολιτιστική παράδοση είναι εξ αρχής αποτυχημένες.

Ηνιοχείν είναι η πράξη του ηνίοχου, του οδηγού δηλαδή του άρματος της ψυχής του ανθρώπου στον πλατωνικό “Φαίδρο”. Είναι επομένως μια πράξη πλοήγησης μέσα σε ένα ιδιαίτερα ανοικτό και πολύπλοκο περιβάλλον. Κατ' επέκταση, “Ηνιοχείν” είναι η αναζήτηση της πορείας της ελληνικής κοινωνίας στο εξαιρετικά πολύπλοκο και αβέβαιο περιβάλλον του σύγχρονου κόσμου και το περιοδικό Ηνιοχείν καταγράφει στοχασμούς, αναζητήσεις και προβληματισμούς αναφορικά με αυτήν την πορεία.

Είναι λοιπόν ευνόητο ότι η θεματολογία του περιοδικού είναι ευρύτατη, πλην όμως δεν αρκείται στην επανάληψη όσων έχουν ήδη ειπωθεί, αλλά φιλοδοξεί να προκαλέσει την διατύπωση νέων ιδεών και προτάσεων. Στοχεύει στην αξιοποίηση αλλά και περεταίρω ανάπτυξη του υπάρχοντος, μέχρι στιγμής, σχετικού προβληματισμού της ελληνικής κοινωνίας. Θέματα λοιπόν ταυτότητας, γεωπολιτικής, φιλοσοφίας, ιστορίας, θεολογίας, τέχνης και ανθρωπιστικών και θετικών επιστημών και οι μεταξύ τους συσχετισμοί αποτελούν αντικείμενα διερεύνησης των συγγραφέων του περιοδικού.»